آبل الزیت

آبِلُ اَلزیت، نام محلی در اردن، نزدیك و پیوسته به سرزمین شام (یاقوت، 1 / 56). این نام در ارتباط با سریۀ (جیشِ) اُسامة بن زید بن حارثه و به احتمال قوی از طریق یك روایت منقول در طبری (3 / 184) به دیگر منابع اسلامی راه یافته است، زیرا در متون كهن‌تر از طبری ذكری از آن دیده نمی‌شود. طبری این خبر را به روایت عبیدالله بن سعد زُهْری، از عَمش یعقوب بن ابراهیم، از سیف بن عمر، از عبدالله بن سعید بن ثابت بن الجِذْع انصاری، از عبیدبن حنین مولای پیامبر، از ابومُویهبه مولای پیامبر چنین نقل كرده است: «... گروهی را آمادۀ گسیل كرد و اسامة بن زید را بر آنان گماشت و به او فرمود كه آبل‌الزیت از مَشارف شام در سرزمین اردن را درنورد...» (همانجا، قس: ابن بدران، 1 / 116). طبری در خبری دیگر كه به روایت ابن حمید، از سلمه، از محمد بن اسحاق،‌از عبدالرحمان بن الحارث بن عیاش بن ابی ربیعه می‌آورد، مانند دیگر متون (ابن هشام، 4 / 253؛ بكری، 1 / 101؛ مقدسی، 4 / 241؛ ابن اثیر، 2 / 317؛ ابن خلدون، 2(2) / 61، دیار بكری، 2 / 154) از تاختن بر بَلقاء و داروم از سرزمین فلسطین سخن به میان آورده، ولی از آبل‌الزیت ذكری نكرده است (3 / 184). مشروح خبر به روایت واقدی و ابن سعد چنین است: پیامبر(ص) روز سه‌شنبه 3 روز مانده از ماه صفر سال 11 هجرت (ابن سعد: دوشنبه 4 شب مانده از صفر) پس از حجةالوداع و چند روز پیش از رحلت فرمان داد كه مردم برای غزو با روم آماده شوند و فردای آن روز اسامه را فراخواند و فرماندهی سپاه را بدو سپرد و فرمود: «ای اسامه، به نام خدا و به بركت او رهسپار شو تا به جایگاه كشته شدن پدرت رسی. پس اسب بر آنان بران كه تو را بر این لشكر امیر كرده‌ام. آنگاه بامدادان براهل اُبْنى ]در روایت یعقوبی، 2 / 113؛ یبنى[ بتاز و...» (واقدی، 3 / 1117؛ ابن سعد، 1(2) / 136).
گرچه وجود راوی حدیث‌ساز و دروغ‌پردازی چون سیف بن عمر (عسكری، عبدالله بن سبأ، 1 / 75-78؛ همو، خمسون و مائة صحابی مُختلَق، 1 / 51-55) در زنجیرۀ راویانِ خبر نخستین طبری آن را از اعتبار می‌اندازد، ولی می‌توان احتمال داد كه اولاً محلی به نام آبل‌الزیت واقع در مشارف شام از سرزمین اردن در روزگار طبری و پیش از او وجود داشته و برای اهل فن شناخته شده بوده؛ ثانیاً اُبْنى (یُبنى) نام پیشین یا نام دیگر آبل‌الزیت بوده، یا اُبنى و آبل‌الزیت نام دو محل نزدیك به هم و واقع در ناحیه‌ای بوده كه جیشِ اسامه بدان‌جا گسیل شده است.

مآخذ

 ابن اثیر، عزالدین، الكامل، بیروت، دارصادر، 1982م؛ ابن بدران، عبدالقادربن احمد، تهذیب تاریخ ابن عساكر، دمشق، مكتبةالعربیة، 1329ق، 1 / 115-116؛ ابن خلدون، عبدالرحمٰن، العبر، بیروت، دارالعلم للجمیع؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبیر، به كوشش ادوارد زاخائو، لیدن، 1912م؛ ابن هشام، عبدالملك، السیرةالنبویة، به كوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، مطبعۀ مصطفی البایی الحلبی، 1936م؛ بكری، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم، به كوشش مصطفى سقا، قاهره، لجنةالتألیف و الترجمه و النشر، 1364ق؛ دیار بكری، حسین، تاریخ الخمیس، بیروت، مطبعةالوهبیة، 1283ق؛ طبری، محمدبن جریر، تاریخ، بیروت، دارسویدان، 1962م؛ عسكری، مرتضى، خمسون و مائة صحابی مختلق، بغداد، كلیة اصول‌الدین، 1969م؛ همو، عبدالله بن سبأ، بیروت، دارالزهراء، 1983م؛ مقدسی، احمد، البدء و التاریخ، به كوشش كلمان هوار، پاریس، 1903م؛ واقدی، محمد، مغازی، به كوشش مارسدن جونز، لندن، 1966م؛ یاقوت حموی، ابوعبدالله، معجم‌البلدان، به كوشش ف ووستنفلد، لایپزیک، 1866-1870م؛ یعقوبی، ابن واضح، تاریخ، بیروت، دارصار. 

هادی عالم‌زاده